بنویسید RX، بخوانید ژوپیتر
دکتر سمیه حنفی - چگونه درست نسخه بنویسیم؟
یک نسخه منطقی، نسخه‌ای است که 1) همه استانداردها و ضوابط قانونی و علمی در نوشتن آن رعایت شده و 2) در برگیرنده اطلاعات شفاف و کاملی در مورد داروهای تجویز شده و نحوه مصرف آن باشد، به‌طوری که پس از طی شدن مراحل نسخه‌نویسی پزشک و نسخه‌پیچی داروساز، بیمار بتواند داروی درست خود را با مقدار درست از راه مصرف درست، در فواصل مصرف درست و طی دوره مصرف درست به‌کار برد...
بدیهی است هرچه نگارش نسخه منطقی‌تر و نسخه نوشته شده کامل‌تر باشد، احتمال بروز خطاهای دارویی و مخاطرات ناشی از آن کمتر خواهد بود. نباید فراموش کرد که نسخه دارویی علاوه بر ابعاد پزشکی، دارای ابعاد حقوقی و قانونی نیز هست.
به طور کلی یک نسخه دارویی باید شامل اجزا و عناصر زیر باشد:
1) علامت نسخه، 2) تاریخ، 3) مشخصات کامل درمانگر، 4) مشخصات کامل بیمار، 5) تشخیص، 6) مشخصات کامل دارو یا داروهای تجویز شده، 7) دستور مصرف، 8) امضا و مهر درمانگر، 9) دستور تکرار.
علامت نسخه
به منظور افتراق نسخه‌های دارویی از سایر دستورات پزشکی، بسیاری از پزشکان، فرایند نسخه‌نویسی را با درج علامت RX در سمت چپ قسمت بالای نسخه آغاز می‌کنند. این علامت که از ادغام دو حرف لاتین R و X حاصل شده، نشانی از ژوپیتر ـ خدای سلامتی و شفا در روم قدیم ـ یا علامتی به معنی «Recipe» یا «دریافت کنید» است. همچنین وجود این نشان بر روی جعبه دارو به این معنی است که فروش این دارو بدون نسخه پزشک ممنوع است.
تاریخ
نسخه بدون تاریخ، فاقد اعتبار قانونی است. تاریخ نسخه به دلایل زیر حایز اهمیت می‌باشد:
الف) معمولا سازمان‌ها و موسسات بیمه درمانی مهلت زمانی معینی را برای پیچیدن نسخه‌های خود مقرر می‌کنند، به‌طوری که پس از این مهلت، داروخانه‌های طرف قرارداد مجاز به پیچیدن نسخه به عنوان نسخه بیمه‌ای نخواهند بود. به طور مثال در حال حاضر اعتبار نسخه‌های بیشتر بیمه‌های درمانی کشور بین 7 تا 10 روز است.
ب) در مورد نسخه‌هایی که باید بازپیچی (refill) شوند، تاریخ نسخه به داروساز کمک می‌کند تا در مورد پیچیدن مجدد نسخه تصمیم‌گیری نماید. به‌طور مثال نسخ دارویی حاوی داروهای روان‌پزشکی حداکثر تا شش ماه و نسخ دارویی حاوی داروهای هورمونی یا قلبی عروقی، حداکثر تا یک سال پس از تاریخ نوشتن نسخه قابل بازپیچی هستند. هیچ نسخه‌ای بیشتر از یک سال اعتبار ندارد.
مشخصات کامل درمانگر در نسخه‌های دارویی، باید نام و نام‌خانوادگی درمانگر، مرتبه پزشکی (عمومی یا متخصص)، نوع تخصص، شماره نظام پزشکی، آدرس و شماره تلفن تماس (مطب، بیمارستان، منزل) وی درج شده باشد.
در نسخه‌های شخصی، غالبا چنین اطلاعاتی به‌علاوه اطلاعات اضافی نظیر رتبه دانشگاهی، در قسمت‌های بالا یا پایین نسخه چاپ می‌شود، اما در نسخه‌های بیمه، غالبا مشخصات درمانگر به آنچه در مهر وی وجود دارد (نام و نام‌خانوادگی، نوع تخصص و شماره نظام پزشکی) محدود می‌شود.
لازم به یادآوری است که تعیین رتبه پزشکی و نوع تخصص، به دو دلیل حایز اهمیت است. اول آنکه در کشور ما سقف پرداخت بیمه‌ها برای نسخ پزشکان عمومی، متخصص و فوق‌تخصص متفاوت است. دوم آنکه در بسیاری از کشورهای جهان از جمله کشور ما، فقط پزشکان با تخصص‌های معین اجازه تجویز بعضی داروهای خاص را داشته یا سازمان‌های بیمه‌گر پرداخت هزینه‌های داروهای خاص را منوط به تجویز آنها توسط پزشکان با تخصص‌های تعریف شده می‌کنند و سوم آنکه در مواردی که یک یا چند قلم داروی نسخه ناخوانا نوشته شده، داروساز می‌تواند با توجه به تخصص پزشک نسبت به قرائت خود اطمینان بیشتری پیدا کند.
مشخصات کامل بیمار
درج مشخصات بیمار، به‌ویژه نام و نام‌خانوادگی از شرایط قطعی نسخه‌های دارویی به‌شمار می‌رود، به‌طوری که نسخه فاقد نام و نام خانوادگی بیمار، فاقد اعتبار بوده و داروسازان مجاز به پیچیدن آن نیستند. هر نسخه دارویی متعلق به یک بیمار معین بوده و نسخه‌های مشترک یا نسخه‌های خانوادگی به‌عنوان نسخه‌های منطقی شناخته نمی‌شوند. به‌علاوه درج نام تنها بدون نام‌خانوادگی یا نام‌خانوادگی بدون نام بیمار، خطر بروز خطاهای دارویی ناشی از حضور هم‌زمان دو بیمار با نام مشترک یا نام خانوادگی مشترک را در داروخانه افزایش می‌دهد. در برخی کشورها درج سن بیمار در نسخه برای کودکان زیر 12 سال و سالمندان الزامی است. این امر می‌تواند باعث جلب توجه داروساز به نکات ویژه دارودرمانی در کودکان و سالمندان شود. در مواردی که باید دوز دارو برحسب کیلوگرم وزن بیمار تعیین شده و محاسبه دوز به داروساز واگذار شده، وزن بیمار نیز باید در نسخه قید شود. علاوه بر آنچه که ذکر شد، ضوابط برخی کشورها نوشتن آدرس یا شماره تماس بیمار را در نسخه توصیه می‌کند.
تشخیص
طی سال‌های اخیر، در برخی کشورها نوشتن تشخیص پزشک در نسخه با هدف کاهش موارد خطاهای دارویی اجباری شده است. البته مواردی که آگاهی بیمار از هویت بیماری خود به صلاح وی نیست (نظیر سرطان و بیماری‌های روانی) یا مواردی که درج آنها در نسخه باعث خدشه‌دار شدن آبرو و اعتبار بیمار می‌شود (نظیر ایدز و بیماری‌های مقاربتی) از این قاعده مستثنی شده‌اند. گرچه در ایران نوشتن تشخیص بیماری در نسخه از الزامات نسخه‌نویسی به شمار نمی‌رود، چنین اقدامی می‌تواند نقش موثری در کاهش خطاهای دارویی و اشتباهات نسخه‌نویسی و نسخه‌پیچی داشته باشد.
